Een gedachte-experiment om aan te tonen of bewustzijn vrije wil maakt

Ikzelf vind dit eigenlijk de beste paragraaf uit het boek (wat betreft aantonen dat vrije wil niet bestaat). Dus probeer je niet af te laten schrikken door de open deuren waar het mee begint.

Als je wilt bepalen of jij, al dan niet bewust, van iets of iemand vindt, dat het over vrije wil beschikt, kun je dat (denk ik) met het volgende gedachte-experiment aanpakken. 

Maar ik moet eerst even definiëren wat ik hier met schuld bedoel. Het woord ´schuld´ kun je namelijk anders interpreteren als dat ik hier bedoel. Ik bedoel met schuld dat wij vinden dat ‘iemand er iets aan kan doen dat hij of zij iets wel of niet gedaan heeft´. Ik bedoel met schuld dus niet; ´degene zijn die het gedaan heeft´ ofwel ´de dader´ zijn. 

Terug naar het gedachte experiment. Als vrije wil zou bestaan, dan betekent dat automatisch dat er zoiets als ´schuld hebben aan´ bestaat. Degene die iets gedaan heeft, had er dan namelijk ook voor kunnen kiezen om het niet te doen. Het is hem aan te rekenen dat hij deed wat hij deed. Andersom geldt precies hetzelfde, als ´schuld hebben aan´ echt bestaat, dan moet er ook vrije wil bestaan, zonder vrije keuze kun je immers geen ´schuld hebben aan´. 

Dus door te kijken of we gevoelsmatig vinden dat iets of iemand écht schuld kan hebben aan iets, kunnen we ook bepalen of we gevoelsmatig vinden dat deze iets of iemand over vrije wil beschikt.

Maar hoe kunnen we aan onszelf ontdekken of ons gevoel zegt dat iets of iemand schuld kan hebben aan iets? Wat mij betreft kan dit door te kijken of een vergeldingsstraf goed voelt. Dus een straf die echt bedoeld is om te vergelden, om ´gerechtigheid´ te brengen. Ik heb het dus niet over eerste reflexmatige reactie of straf zoals het uitdelen van een tik. Ook niet over een preventieve straf om herhaling te voorkomen.

Zo voelt het bij de meesten van ons niet gek aan, om zich voor te stellen dat een mens achter te tralies zit om boete te doen voor het leed dat hij een ander heeft bezorgd. Dat voelt heel natuurlijk aan omdat wij een vrije wil in die mens zien. Van nature voelt het aan, alsof deze dader een vrije wil had toen hij deed wat het deed. Een parkiet daarentegen een vergeldingsstraf geven, bijvoorbeeld van 3 weken geen eten geven omdat hij stout is geweest, voelt juist niet natuurlijk aan. Dit voelt zelfs heel gek aan. Dat komt omdat wij zonder na te denken direct aanvoelen dat een parkiet er niets aan doen dat hij is zoals hij is. Terug geredeneerd, betekent dit dus, dat wij van nature niet vinden dat een parkiet écht over vrije wil beschikt zoals we dat wel in volwassen mensen zien.

Het lijkt allemaal met bewustzijn te maken te hebben. Zodra iets voldoende bewustzijn heeft, koppelen we daar schuld en vrije wil aan. Of is dat toch te makkelijk?...We gaan hier eens aan de hand van een aantal voorbeelden naar kijken. We gaan steeds bekijken of we in die voorbeelden échte schuld en dus vrije wil zien. Dit doen we door te bekijken of we een vergeldingsstraf (zoals een gevangenisstraf) natuurlijk vinden aanvoelen.

1)      Hoe voelt dit aan bij een hond die iemand gebeten heeft. Stel dat een hond iemand gebeten heeft. In eerste instantie volgt hier één of andere reflexmatige reactie op. Dat is voor iedereen anders. Iemand die veel met honden werkt, zal bovendien wellicht iets doen wat in zijn ogen preventief zou moeten werken. Of de hond wordt zelfs afgemaakt, zodat hij zeker niet nog een keer iemand bijt. Maar een echte vergeldingsstraf voor een hond, bijvoorbeeld voor straf, 3 weken achter de tralies moeten zitten zonder uitgelaten te worden, dat voelt bij de meesten van ons niet natuurlijk aan. Van een hond die vals is, wordt bijvoorbeeld gezegd dat deze altijd al vals is (vals is geboren) of dat deze vals is geworden omdat hij bijvoorbeeld altijd in een kooi heeft gezeten of veel geslagen is geworden door zijn baasje (omgevingsfactoren). Weinigen zien in een hond een wezen dat er zelf iets aan kan doen dat hij is zoals hij is (en dus doet wat hij doet). Dit voelen de meesten van ons instinctief al zo aan, daar hoeven we geen uren over na te denken.

2)      Een chimpansee die een mens hard in zijn gezicht slaat.

Chimpansees hebben bewustzijn, wellicht niet in die mate zoals homo sapiens, maar ze hebben het wel degelijk. En ook emoties als verdriet en jaloezie zijn hun niet vreemd. Ze herkennen zichzelf in een spiegel en ´begrijpen´ hoogstwaarschijnlijk zelfs, dat het pijn doet bij een ander, als ze die slaan. Ook op een aap die jou slaat, zul je zeker een reflexmatige reactie hebben, en wellicht bedenkt iemand die in een dierentuin werkt ook nog een goede reactie die preventief zou moeten werken voor een volgende keer. Ik moest er bij de chimpansee 1 seconde langer over nadenken als bij de hond, omdat die toch iets menselijks lijkt te hebben. Maar ondanks dat, en ondanks het bewustzijn van deze chimpansee, zullen de meesten bij een chimpansee niet het nut van een echte vergeldingsstraf inzien. Het onderstaande plaatje voelt niet natuurlijk aan. Als je je een aap achter de tralies voorstelt, die daar een jaar moet zitten om recht te doen voor hetgeen hij of zij gedaan heeft, krijg je daar een raar gevoel bij. Ook bij een aap voelen we automatisch aan, dat deze er niet voor had kunnen kiezen om op dat moment anders te zijn dan hij was waardoor hij dit niet gedaan zou hebben. Dat een aap ook een vorm van bewustzijn heeft, verandert dus niets aan hoe wij hier instinctief naar kijken. Wij voelen van nature aan dat een aap niet over échte vrije wil beschikt, want als dat wel zo was, dan voelde zo´n vergeldingsstraf achter de tralies ook heel natuurlijk aan.

 3)      Een robot met zelfbewustzijn.

Dit is degene waar het het allemaal om draait. Én inmiddels ook nog eens lekker actueel (zeker 7 jaar geleden had ik deze al op papier staan)! Stel je nu eens een super geavanceerde robot voor. Eéntje met een kunststof of metalen uiterlijk. Maar wel mét een zelfbewustzijn dat minimaal hetzelfde niveau heeft als dat van mensen of van mijn part nog beter, ééntje die ook echt pijn en dezelfde emoties als mensen kan ervaren. Hij weet dat hij er is, hij weet dat hij weet dat hij er is, enz. En hij leert net als wij mensen door de tijd heen uit omgevingsfactoren hoe het zich hoort te gedragen. Uiteraard gaat het hier niet om de technische haalbaarheid hiervan. Al kun je momenteel gerust zeggen dat het er waarschijnlijk wel ooit van gaat komen. Zeker nu de kwantumcomputer realiteit lijkt te gaan worden.

Stel je nu eens voor dat zo´n robot op een bepaald moment een misdaad begaat. Bijvoorbeeld een mens doodslaat, zijn huis leeghaalt en die gestolen spullen naar ´zijn baasje´ brengt. Probeer je dit gewoon eens serieus voor te stellen. Stel je nu eens voor dat deze robot bij veroordeling voor de rechtbank 15 jaar cel zou krijgen. Zie eens voor je dat deze robot 15 jaar lang achter de tralies moet zitten omwille van het vergeldingsaspect en dus genoegdoening brengen bij de nabestaanden.

Voelt dat natuurlijk aan? Voelt dat zinvol aan? De meesten van ons voelen instinctief aan dat dit totaal nergens goed voor is. De meesten zouden de schuld van de fout van deze robot, leggen bij de producent (ofwel bij de hardware en software van de robot) ofwel bij ´de slechteriken´ die de robot slecht hebben beïnvloed, ofwel bij een combinatie van beiden. Met andere woorden, ook hier voelen we instinctief al aan dat er geen sprake is van vrije wil. Ja goed, je zult wellicht de behoefte hebben om deze robot zo snel mogelijk in de metaal-shredder te gooien, om te voorkomen dat het nog een keer gebeurd, maar niemand zal vinden dat het zin heeft om de robot een poosje pijn te laten lijden voor genoegdoening. Daar zien we het nut niet van in. Terwijl er wel sprake is van bewustzijn!

Nu komt de clou waar ik naar toe aan het werken ben. Wat is nu het verschil tussen deze robot en een mens, dat kan verklaren waarom we de één vrije wil toedichten en de ander niet. Beide zijn het machientjes die enkel bestaan uit elementaire materie. De één is gebouwd door miljoenen jaren evolutie, de ander door mensenhanden, maar geen van beiden heeft zichzelf gemaakt. Er is in de context van schuld of vrije wil, geen enkel verschil te bedenken tussen deze robot en een mens. Een mens is in deze context precies evenveel robot. Waarom zou een mens over meer vrije wil beschikken als deze robot?! Brengen neurocircuits meer vrije wil dan nanochips? Waarom dan? Voor mij is het zo simpel als het maar zijn kan, een mens heeft precies evenveel vrije wil als de hier beschreven robot; helemaal geen. Daar verandert bewustzijn helemaal niets aan.

Waarom voelt een vergeldingsstraf bij een mens dan wel natuurlijk aan en bij een chimpansee niet? Of bij een mens wel en bij een robot die even slim en even bewust van zichzelf is niet? Het antwoord zit hem volgens mijn weer eens in evolutie; evolutie die, zoals uitgebreid uitgelegd, niet bezig is met waarheid, maar enkel met overleven en voortplanten. De evolutie heeft vooral het wraak nemen/vergelden op mens(achtigen) ´zoet´ gemaakt. Omdat dit het meeste nut had wat betreft de overlevingskansen. Bij een leeuw of een sabeltandtijger die ons iets aangedaan had, lag de nadruk veel meer op zelfverdediging op de korte termijn, vergelden had daarbij eigenlijk geen nut, was verspilde energie. Bij een mens was het vergeldingseffect veel sterker en langduriger. Daarom heeft evolutie, met name het vergelden op andere mensen of mensachtigen, zoeter laten smaken. Deze vergeldingsbehoefte (die de waarheid van het niet bestaan van vrije wil, als het ware een beetje voor ons verstopt) is bij mensen die ons iets aangedaan hebben, daarom veel sterker dan als dieren ons iets aangedaan hebben. Omdat de evolutionaire vergeldingsbehoefte richting dieren en andere objecten een stuk minder is, is ook de realiteit minder goed verstopt onder onze vergeldingsdrang. Dit geldt voor de robot nog veel meer, daar hebben we helemaal geen evolutionaire geschiedenis mee. Met andere woorden, bij zoals we daar tegenaan kijken, wordt ons beeld op geen enkel manier vertroebeld door onze evolutionaire voorprogrammering. We zien dus bij alles wat geen mensachtigen zijn, veel makkelijker dat zij niet werkelijk schuld kunnen hebben aan iets. Dus dat zij niet werkelijk anders hadden kunnen zijn en dus doen.

Ook al 'weet de hardware/software' van de robot werkelijk van haar eigen bestaan en weet het dat het uit nanochips en nanotransistoren bestaat. Dan blijft het nog steeds zo, dat alles wat het weet en doet, op de één of andere manier toch uit diezelfde 'nanochips en nanotransistoren' moet komen die het niet zelf heeft gemaakt. Daar twijfelt denk ik niemand aan. Of de robot zich al dan niet laat veranderen door omgevingsfactoren, hangt ook enkel af van de exacte staat van die nanochips-machinerie. Die robot is ook op ieder moment het product van ´zijn van de band afgerolde machine´ en zijn omgevingsfactoren. De robot bestuurt die 'microchips en micro transistoren' niet, maar ís die 'microchips en micro transistoren'. Niet anders als bij Henk en Ingrid😉.

Hoogstwaarschijnlijk komen er met de opkomende AI ooit robots met bewustzijn en zelfbewustzijn op het niveau zoals wij dat hebben. Geloof mij maar, die gaan we geen lange gevangenisstraffen opleggen als ze de mist ingaan, bewustzijn of geen bewustzijn.