Ontoerekeningsvatbaarheid

Moordzaken podcasts
Er zijn tegenwoordig oneindig veel podcasts te beluisteren over bijvoorbeeld moordzaken. 

Ik vind dat zelf ook wel leuk (zo lang het spannend is wie het gedaan heeft), totdat we bij de stukjes komen in de rechtszaal. Waarbij het OM en de rechter aan het woord komen. Dan gaat het er vaak over hoe bewust een dader zich was zijn daad. Kort door de bocht (al valt dat wel mee), het OM gaat vaak voor maximaal bewustzijn, want dan kun je maximaal straffen. De verdachte heeft nog wel een half uur na kunnen denken voor zijn daad enz. De verdediging gaat voor minimaal bewustzijn. De rechter moet er kaas van maken. Ik ga proberen uit te leggen hoe idioot dit in feite is. En begrijp me niet verkeerd, ik ben blij dat mensen met een verminderd geestesvermogen minder zwaar gestraft wordt, maar ik zie het enkel als beter iets dan niets.

Wat is ontoerekeningsvatbaarheid?

Er bestaan twee hele verschillende definities van ontoerekeningsvatbaarheid met hele andere uitgangspunten.

Definitie 1 volgens de dikke van Dale: ´Niet verantwoordelijk te stellen voor zijn daden´. 

Definities 2 volgens ons strafrecht: ´Een persoon is ontoerekeningsvatbaar wanneer hij een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestvermogens heeft´ of  ´Niet strafbaar is hij die een feit begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestvermogens niet kan worden toegerekend.´

Ik ga proberen uit te leggen hoe ik dit zie en hoe deze definities zich tot elkaar verhouden. Als ik het hierna heb over daders maakt het niet uit wat ze gedaan hebben. Stel je bij het woord dader voor het gemak iemand voor die iets ergs gedaan heeft. 
Ik vind (omdat vrije wil niet bestaat), dat iedere dader altijd voldoet aan definitie 1 uit de dikke van Dale. Er zijn wat mij betreft echter oneindig veel mogelijke achtergronden die ervoor kunnen zorgen dat een dader voldoet aan definitie 1. Definitie 2, dus het hebben van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van geestvermogen, is in mijn ogen maar één van die oneindig vele mogelijke achtergronden die kunnen leiden tot het voldoen aan definitie 1.

Ik zie dit ontoerekeningsvatbaar verklaren zoals we dat bijvoorbeeld in Nederland doen dus zeker niet als iets verkeerds, integendeel, maar ik zie het als ´beter iets dan niets´. In veel andere landen is zelfs iemand die voldoet aan definitie 2 niet ontoerekeningsvatbaar. Dat is natuurlijk helemaal te gek voor woorden.

Maar het is logisch dat iedereen ontoerekeningsvatbaar is als vrije wil niet bestaat. Of anders gezegd, of je daad nu het gevolg is van jarenlange indoctrinatie, een slechte opvoeding, een slechte buurt waarin je opgegroeid bent, een hersentumor, verminderde intelligentie of zoals meestal een ingewikkelde mix van zulke en/of andere achtergronden, dat maakt helemaal niets uit. Als iemand een daad begaat, bepaalt de exacte staat van zijn brein [terzijde 1] dat hij dat doet, en die exacte staat van dat brein is nooit meer dan het product van aangeboren lichaam en omgevingsfactoren [terzijde 2].

De toerekeningsvatbaarheid van een slimme inbreker

Een slimme inbreker (dus eentje die zijn vak goed verstaat en zelden of nooit gepakt wordt) zal in principe niet nooit aan definite 2 kunnen voldoen. Die zal volgens het strafrecht dus altijd volledig toerekeningsvatbaar verklaard worden. Had je die inbreker na zijn geboorte echter in mijn wieg gelegd, of in de wieg van Mark Rutte, dan was hij vast geen inbreker geworden. En al helemaal niet als deze inbreker ook nog eens de genen van Mark Rutte of die van mij gehad zou hebben. Met andere woorden, deze inbreker kan er even weinig aan doen dat hij heeft ingebroken, dan dat een zeer zwak begaafde inbreker er aan kan doen dat hij doet wat hij doet. Het enige verschil is, dat de ontoerekeningsvatbaarheid van de zwak begaafde er erg dik bovenop ligt, en bij de slimme inbreker juist helemaal niet.

Ontoerekeningsvatbaarheid van revolutionairen, offerende Inca's en rechters die vrouwen de brandstapel op stuurden

In de middeleeuwen werden in Europa duizenden vrouwen, kinderen en soms ook mannen vermoord (vaak verbrand), bijvoorbeeld omdat gedacht werd dat het heksen waren. Voor zover ik goed ingelicht ben, waren het de katholieken die zich hiermee bezig hielden. De Inca´s aan de andere kant van de grote plas offerden o.a. kinderen om goden tevreden te stellen. Maar nog veel korter geleden werden er midden in Parijs (niet alleen in Parijs) op straat aristocraten gemarteld en gedood door duizenden mensen die dat een super idee vonden. Koning en koningin werden na 'democratisch besluit' het koppie afgehakt onder luid gejuich. En zo kunnen we nog wel een dag doorgaan met vreselijkheden verzinnen die homo sapiens bij vol verstand kan doen.

Zouden die katholieke ´rechters´ van toen (die kinderen en vrouwen tot de brandstapel veroordeelden), die revolutionairen die de vreselijkste misdaden begingen, degenen die kinderen offerden, zouden ze nu onderzocht worden door het PBC, ontoerekeningsvatbaar verklaard worden? Zeker niet. De geestesgesteldheid van die mensen zal prima geweest zijn. Volledig normaal werkende hersenen met een volledig intact bewustzijn, kunnen nu eenmaal hele gekke dingen doen! Als die hersenen maar flink versleuteld worden. Bij al degenen die dit deden, geldt dat de langzame versmelting van aangeboren lichaam met omgevingsfactoren uiteindelijk hebben geleid tot een homo sapiens die zulke dingen doet.
Maar aan de tweede definitie van ontoerekeningsvatbaarheid (die van ons strafrecht), voldoen al deze hersenen niet. Allemaal zijn ze 100 % toerekeningsvatbaar.

Ik begrijp dat dit allemaal tamelijk kort door de bocht is. Maar het gaat me er enkel om dat je door er zo naar te kijken, vrij makkelijk kunt inzien hoe ontzettend beperkt het is waarop iemand nu ontoerekeningsvatbaar verklaard kan worden. Een imam die extremistische preken houdt, was misschien een voorvechter voor vrouwenrechten geworden als hij na zijn geboorte in een ander wiegje was gelegd. Andersom hadden ze van mij bijna zeker ook wel een moslimextremist kunnen maken, als maar precies de juiste sleutels gebruikt zouden zijn.

Van mensen die iets verschrikkelijks gedaan hebben, willen we niet graag hardop zeggen dat ze er niets aan konden doen. We houden heel graag overeind dat ze uiteindelijk toch een keuze hebben gehad. Zeker het O.M., het uitvoerend orgaan van onze gezamenlijke wraakneigingen, doet er vaak alles aan om overeind te houden dat een dader wel degelijk wist wat hij deed. Doet het O.M. dat niet, dan is de burger niet tevreden.
Maar zoals ik heb uitgelegd komt dat denk ik door onze eigen evolutionaire achtergrond. Als je de gevoelens die je het eerste voelt als je hoort van een verschrikkelijke daad, aan de kant zou kunnen zetten, dan denk ik dat je best kunt inzien dat die keuze van zo´n dader toch niet zo vrij was als je in eerste instantie denkt. En als je er heel goed over gaat nadenken kom je er wellicht achter dat er überhaupt geen sprake is van een keuze. En als je daar achter bent gekomen, dan is dus ineens iedereen ontoerekeningsvatbaar...Maar ja, wat moet je daar nu mee?

Nog even over het jeugdstrafrecht

Het rechtssysteem heeft naast ontoerekeningsvatbaarheid voor mensen die niet lekker vonken in de bovenkamer, nog een mogelijk argument om niet vol in te zetten op vergelding. En dat is leeftijd. We hebben namelijk volwassen- en jeugdstrafrecht. Wetenschappers weten al een poosje dat het tot ruim na het 20ste levensjaar duurt voordat de hersenen volgroeid zijn. Bij mannen duurt dit nog langer (heb ik aan den lijve ondervonden). En het is ook nog eens precies dat deel van de hersenen dat met gedrag en verantwoordelijkheid geassocieerd wordt wat zo laat pas ontwikkelt. God zij dank houden we daar in o.a. Nederland bij de strafmaat rekening mee. Populair is dit echter allerminst, omdat dit betekent dat het vergeldingsdeel in de ogen van nabestaanden van slachtoffers en de samenleving vaak tegenvalt. Kreten zoals ´als je volwassen genoeg bent om een scheidsrechter dood te trappen, ben je ook volwassen genoeg voor het volwassen-strafrecht´ doen het super op sociale media. Ik begrijp dat overigens goed, weet waar het vandaan komt en wil over niemand oordelen. Voor het zelfde geld had ik er precies hetzelfde over gedacht, maar bij mij zijn een aantal kwartjes nu eenmaal gevallen (waar uiteraard ook niet meer aan ten grondslag ligt dan mijn aangeboren lijf en versmelting met omgevingsfactoren). Maar ikzelf zou van deze oneliner nu liever van willen maken: ´als je zo onderontwikkeld bent dat je een scheidsrechter dood trapt, ben je sowieso ook te onderontwikkeld voor het volwassen-strafrecht´ (en ook dat is te kort door de bocht).